حجة الوداع و تشریع حجّ تمتّع و نصب امیرالمؤمنین(ع) در غدیر خُم

اینک قسمتی از اشعاری که شعراء نامی مسلمین از صدر اسلام درباره غدیر خم انشاء کرده‌اند در این‌جا نقل می‌کنم و پیش از بیان آن‌ها مقدمه‌ای به عرض خوانندگان می‌رسانم:

پیغمبر صل الله علیه و آله بعد از هجرت به مدینه مدّت ده سال حج نرفت تا آن‌که در سال دهم هجری این آیه شریفه نازل گردید:

«وَأَذِّن فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوكَ رِجَالاً وَعَلَى كُلِّ ضَامِر یأْتِینَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَمِیق» [415]

پس آن حضرت به امر خداوند مؤذنان را دستور فرمود تا در میان مردم با صداهای بلند اعلام کنند و نامه‌هایی به اکناف نوشتند که رسول الله (ص) در این سال عازم حج هستند، پس اهل مدینه و اطراف آن و بادیه‌نشینان اعراب و بیابانی‌ها از این موضوع مطلع شدند، و افراد بی‌شماری اجتماع کرده، و چهار روز از ماه ذیقعده باقی مانده بود که با آن حضرت به سوی مکه حرکت نمودند و روز چهارم ذیحجه وارد مکه شدند.

و در تمام مراحل تابع حضرتش بودند و آن‌چه می‌فرمود و به جای می‌آورد پیروی می‌کردند، هنگام ظهر به «ذوالحلیفه» رسیدند، در این‌جا پیغمبر (ص) مردم را امر فرمود تا موهای زیر بغل و زهار را برطرف کرده و غسل نموده و جامه‌های دوخته را از تن درآورند و بجایش لُنگ و ردایی بپوشند سپس داخل مسجد شجره شده و نماز ظهر را در آن‌جا به جا آوردند و سپس حرکت کردند ـ و تا این زمان حجّ تمتّع نازل نشده بوده ـ

و چون وارد مکه شده و اعمال حج را انجام داده تا آن‌که سعی صفا و مروه نمودند، در این‌جا پیغمبر (ص) روی به مردم کرده حمد و ثنای خداوند را به جای آورد سپس فرمود: این جبرئیل است و امر می‌کند مرا که امر کنم کسی را که «هَدْیَ» [416] با خود نیاورده است مُحلّ گردد و حج خود را به عُمره تبدیل نماید و از احرام بیرون آید و مسلمانان اطاعت نموده و مُحلّ شدند یعنی جمیع آن چیزهایی که بر ایشان حرام بوده حلال گردید [417] تا آن‌که روز هشتم ذیحجه به امر آن حضرت (ص) مجدداً برای اعمال حجّ مُحرِم شدند، و این آیه شریفه ذیل در رابطه همین حجّ تمتع نازل گردید:

فاذا امنتم فمن تمتّع بالعمرة الی الحجّ فما استیسر من الهدی فمن لم یجد فصیام ثلاثة ایام فی الحجّ و سبعة اذا رجعتم تلک عشرة کاملة ذلک لمن لم یکن اهله حاضری المسجد الحرام و اتقوا الله و اعلموا ان الله شدید العقاب. [418]

و پس از تکمیل اعمال حجّ پیغمبر صل الله علیه و آله با جمیع همراهانش که (به قولی صد و بیست و چهار هزار نفر بودند عازم مراجعت به مدینه شده و حرکت نمودند تا آن‌که روز 18 ذیحجّه به موضعی رسیدند که آن را «غدیر خم» می‌گفتند ـ غدیر خم بیابانی است بی‌آب و علف در جحفه میان مکه و مدینه ـ در این‌جا پیغمبر (ص) به منادیان خود امر فرمود میان مردم اعلام کنند که همه حُجّاج فرود آیند و کسی از آن‌جا خارج نشود و هر که جلو رفته برگردد و کسانی که عقب مانده‌اند ملحق شوند.

ـ قسمتی از مطالب فوق ترجمه و فشرده حدیثی است در «صحیح مسلم کتاب حج باب حجة النبی حدیث 1218» طالبین به آن‌جا مراجعه کنند ـ.

مقصود رسول الله صل الله علیه و آله از این جمع‌آوری مسلمین در چنین بیابان بی‌آب و علفی (به نام غدیر خم همان نصب کردن علی بن ابیطالب بوده به مقام خلافت و وصایت و اگر از این مکان می‌گذشتند خواهی ناخواه مردم متفرق شده و هر دسته‌ای به جانبی رهسپار گردیده و هدف آن حضرت از بین می‌رفت و حجت بر جمیع ایشان تمام نمی‌گردید.

زیرا کراراً از جانب خداوند متعال موضوع نصب امیرالمؤمنین(ع) به پیغمبر (ص) وحی شده ولی توقیت و تأکیدی در آن نبوده، تا آن‌که موقعیت اجتماع بی‌نظیر مسلمین در این مکان و هم‌چنین نزدیک شدن رحلت رسول الله (ص) باعث گردید که از جانب خداوند وحی تأکیدی توأم با تهدید به آن حضرت شده که بایستی این امر مهمّ را امروز انجام دهی و گرنه رسالت او را به جا نیاورده‌ای، و ضمناً خداوند سبحان به پیغمبر (ص) وعده داد که از شر مردم ترا حفظ می‌کنیم، و این آیه شریفه که حاکی تمام مطالب فوق است نازل گردید:

(آیه تبلیغ) «یا أَیهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَیكَ مِن رَبِّكَ وَإِن لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللهُ یعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللهَ لاَ یهْدِی الْقَوْمَ ال ْكَافِرِینَ» المائده: 67.

چون آیه شریفه فوق بر پیغمبر صل الله علیه و آله نازل شد، امر فرمود تا جهازهای شترها را گردآورده و از آن‌ها منبری تشکیل داده و بر آن بالا رفت و خطبه بلیغی خواند، حمد و ثناء الهی به جا آورد و مردم را موعظه بسیار نمود و ضمناً از مرگ خود خبر داد، فرمود ای مردم من از بین شما می‌روم، و دو چیز گرانبها در میانتان می‌گذارم به آن‌ها متمسک شوید تا گمراه نگردید، یکی از آن‌ها کتاب خداست و دیگری عترت من که اهل بیت من می‌باشند، و این دو از یک‌دیگر جدا نخواهند شد تا روز قیامت نزد حوض کوثر به من برسند، پس زیر بازوی علی بن ابیطالب را گرفته و بالا برد و فرمود: ای مردم هر که من مولا و اولی به نفس او هستم، علی مولا و اولی به نفس اوست، پس عرض کرد: بار خدایا دوست بدار هر که علی را دوست بدارد، و دشمن بدار هر که با علی دشمنی کند، و یاری کن هر که علی را یاری کند و واگذار هر که علی را مخذول نماید.

پس از آن از منبر فرود آمد و امر فرمود تا خیمه‌ای سرپا کردند برای امیرالمؤمنین و به مسلمانان دستور داد که دسته دسته به حضور آن حضرت شرفیاب شوند و به او تهنیت و تبریک بگویند و این گونه بر او سلام کنند: السلام علیک یا امیرالمؤمنین، مسلمین هم اطاعت کرده و فوج فوج وارد خیمه شده و گفتار پیغمبر صل الله علیه و آله و سلم را امتثال نمودند.

و از کسانی که بیش از دیگران تظاهر به شادی می‌کرد عمر بن الخطاب بود که گفت یا امیرالمؤمنین گوارا باد تو را این مقام اصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنة.

احادیث درباره نزول آیه شریفه تبلیغ در روز غدیر خم و هم‌چنین روایات درباره نصب امیرالمؤمنین علیه السلام در این روز جدّاً بسیار است و من دو حدیث از آن‌ها را ذیلاً نقل می‌کنم و نیز اندکی از روایاتی که درباره حجّ تمتع و جلوگیری عمر از این حجّ نقل شده است، به عرض خوانندگان می‌رسانم. به احادیث توجه نمایید.

جلال الدین سیوطی در تفسیر «درّ المنثور» ج 2 ص 298 می‌نویسد:

اخرج ابو الشيخ عن الحسن ان رسول الله صلى الله عليه و سلم قال إن الله بعثني برسالته فضقت بها ذرعا وعرفت أن الناس مكذبي فوعدني لأبلغن أو ليعذبني فأنزلت « يا أيها الرسول بلغ ما أنزل إليك من ربك » و نیز می‌نویسد:

وقد أخرج عبد بن حميد وابن جرير وابن أبي حاتم وأبو الشيخ عن مجاهد قال : لما نزلت « بلغ ما أنزل إليك من ربك » قال : يا رب إنما أنا واحد كيف أصنع ؟ يجتمع علي الناس فنزلت « وإن لم تفعل فما بلغت رسالته » . و نیز می‌نویسد:

وأخرج ابن أبي حاتم وابن مردويه وابن عساكر عن أبي سعيد الخدري : نزلت هذه الآية على رسول الله صلى الله عليه وسلم « يا أيها الرسول بلغ ما أنزل إليك من ربك » إن عليا مولى المؤمنين ـ وإن لم تفعل فما بلغت رسالته والله يعصمك من الناس.

عن ابن ابی حاتم و ابن مردویه و ابن عساکر عن ابی سعید الخدری قال نزلت هذه الايه علی رسول الله یوم غدیر خم فی علی بن ابیطالب کرم الله وجهه. و نیز می‌نویسد:

و اخرج ابن مردويه عن ابن مسعود قال : كنا نقرأ على عهد رسول الله صلى الله عليه و سلم « يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك » ان عليا مولى المؤمنين و ان لم تفعل فما بلغت رسالته.

فرائد السمطین ج 1 ص 64 می‌نویسد:

عن البراء بن عازب قال اقبلنا مع النبی صل الله علیه و آله فی حجة الوداع حتی اذا کنّا بغدیر خم فنودی الصلوه جامعة و کُسح للنبی صل الله علیه و آله تحت شجرتین فاخذ النبی صل الله علیه و آله بید علی علیه السلام و قال: ألست اولی بالمؤمنین من انفسهم؟ قالوا بلی قال ألست اولی بکل مؤمن من نفسه؟ قالوا بلی، قال او لیس ازواجی امهاتکم؟ قالوا بلی فقال رسول الله صل الله علیه و آله فان هذا مولی من انا مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه، و لقیه عمر بن الخطاب بعد ذلک فقال هنیئاً لک یابن ابیطالب اصبحت و امسیت مولی کل مؤمن و مؤمنة.

احادیث فوق شاهد بر مطالبی است که پیش از آن‌ها من بیان نمودم، یعنی مجموع این احادیث متّفقاً خلافت علی بن ابیطالب علیه السلام را اثبات می‌کنند، به اضافه آن‌که حدیث سه گانه اول تصریح دارند به این‌که آیه شریفه تبلیغ روز غدیر (18 ذیحجه برای نصب امیرالمؤمنین نازل گردیده، به اضافه آن‌که حدیث چهارم می‌گوید جمله «انّ علیاً ولی المؤمنین» جزء آیه شریفه بوده، پس بعداً آن را حذف کرده‌اند، و حدیث فرائد السمطین اضافه می‌کند که عمر بن خطاب تبریک و تهنیت بیش‌تری به آن حضرت گفته و به امیرالمؤمنین بودن حضرتش اعتراف کرده است.

دانسته باد: پس از آن‌که موضوع نصب امیرالمؤمنین علیه السلام صورت گرفت و پیغمبر (ص) به مدینه مراجعت نمود، خبر خلافت آن حضرت در شهرها و روستاها منتشر گردید «حرث بن نعمان فهری» بر شتر خود سوار شد و به مدینه آمد و به حضور رسول الله صل الله علیه و آله و سلم رسید و گفت:

یا محمد تو به ما امر کردی که شهادت به وحدانیّت خدا و رسالت تو بدهیم ما هم قبول کردیم، و به ما امرکردی که در پنج وقت نماز بخوانیم ما هم قبول کردیم، و به ما امر کردی که زکات بدهیم ما هم قبول کردیم، و به ما امر کردی که حجّ به جا آوریم ما هم قبول کردیم، ولی تو به این‌ها اکتفا نکردی تا آن‌که بازوی پسر عمویت «علی» را گرفته و او را بالا بردی و بر ما تفضیل و برتری دادی، و گفتی: هر کس من مولای او هستم علی مولای او است.

آیا این موضوع از جانب خدا است یا آن‌که از پیش خود می‌گویی؟ پیغمبر (ص) فرمود سوگند به آن خدایی که جز او خدایی نیست، این موضوع از ناحیه خداوند است؟

پس حرث بن نعمان برخاست، و به طرف مرکبش می‌رفت و می‌گفت بار خدایا اگر این چیزی که محمد(ص) می‌گوید حق است پس بباران بر ما سنگ‌هایی از آسمان، و عذاب الیمی بر ما بفرست،

پس حرث هنوز به شتر خود نر سیده که سنگی از جانب خداوند بر سر او فرود آمد و از ماتحتش خارج شد و هماندم او را بکُشت و سپس این آیه شریفه نازل گردید:

«سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَاب وَاقِعلِلْكَافِرِینَ لَیسَ لَهُ دَافِعٌ» المعارج: 1 و 2.

داستان حرث بن نعمان فهری در مبحث روز جمعه 14 محرم با شرح و ترجمه بیان شده است مراجعه شود.

کسانی که طالب اطلاعات بیش‌تری (درباره آیه تبلیغ و حدیث غدیر خم هستند به کتاب‌هایی که ذیلاً نام‌آوری می‌شود مراجعه نمایند:

1. کتاب (الولایة طبری؛ 2. (امالی محاملی؛ 3. (الکشف و البیان ثعلبی؛ 4. (ما نزل من القرآن فی علی ابو نعیم اصفهانی؛ 5. (الولایة سجستانی؛ 6. (شواهد التنزیل حسکانی؛ 7. (الخصائص العلویة ابوالفتح نطنزی؛ 8. (مطالب السئول ابوسالم نصیبی؛ 9. (تفسیر عز الدین رسعنی؛ 10. (مودة القربی سید علی همدانی؛ 11. (ع)مدة القاری بدر الدین حنفی؛ 12. (الفصول المهمة ابن صبّاغ؛ 13. (شرح دیوان امیرالمؤمنین کمال الدین میبذی؛ 14. (تفسیر سید عبدالله بخاری؛ 15. (مفتاح النجاه محمد بدخشانی؛ 16. (تفسیر القاضی شوکانی؛  17. (روح المعانی آلوسی؛ 18. (ینابیع المودة قندوزی حنفی؛ 19. (تفسیر المنار محمد عبده مصری.

[415].الحج: 27.

[416].هدی عبارتست از شتر و گوسفندی که برای قربانی به مکه می‌برند.

[417].برای شخص مُحرم 24 چیز حرام است چنان‌که در کتاب های فقهی و رساله‌های علمیّه بیان شده است.

[418].حج سه قسم است: حج قِران، حج اِفراد، حج تمتّع، و تا این سال دهم هجری فقط حج قِران و اِفراد به جا آورده می‌شد و چون پیغمبر(ص) در این سال به حج آمدند، حجّ تمتع تشریع گردید و این حج مخصوص آن کسانیست که اقلاً 48 میل که 16 فرسخ است تقریباً از مکه دور باشند، و این حجّ رسوال الله(ص) را حجة الوداع می‌نامند زیرا آن حضرت در اوائل سال یازده هجری از دنیا رحلت نمودند و این آخرین حج پیغمبر(ص) بوده. اعمال حج تمتع به طور رمز این چنین است: اطرّست للغمره اجمل نهج//او وارنحط رس طرمر لحج.